ئه ده بیات و سیاو پوسه كاو وه لاَت و ئافریقای

وه لاَت و ئافریقای یۆ جه وه لاَته بێ ده سه لاَته كاو دنیاین كه به هۆو زوانی و نه سڵی و فه رهه نگی و تاریخی كرێو به دوێ به شێ: به شی سه رین (شمال) به شی وارین (جنوب).


ئاریا هه ورامانی
وه لاَت و ئافریقای یۆ جه وه لاَته بێ ده سه لاَته كاو دنیاین كه به هۆو زوانی و نه سڵی و فه رهه نگی و تاریخی كرێو به دوێ به شێ: به شی سه رین (شمال) به شی وارین (جنوب).
به شی سه رین تاریخێ وی كۆنش هه ن، ئی به شه فره ته ر به مه راكێش و مێسرو حه به شه ی و لیبی ماچیه یۆ. ئی به شه هه ر جه زووه بێشكێ و ژیوای بێیه ن و به بۆنه و ئانه یوه چه نی ده ریای و چه نی وه لاَته ئورووپایه كاو ئاسیایه كا ئامۆشیه ش بیێنه، هه ر جه زووه خه ت و نویسته ی و شێعرو ئه ده بیاتش بیه ن، به تایبه ت مێسر كه یۆجه ژیوارگایه كۆنه كا به شه رین.
دماو په یدا بیه و دین و ئیسلامی ئی به شه جه ئافریقای ئیسلامش قه بووڵ كه ردو بی به موسڵمان.
به لاَم به شو وارین و ئه فریقای كه به ئافریقای سیاو شوره تش به ركه رده ن فره ته رو ئافریقای گێرۆنه وه ر. ئی به شه به گردی سیاو پوسێنێ و به بۆنه و وه روه لاَوی وه لاَته كاشاو، هه ر پاسه به بۆنه و بیه و دارستانی و ده شتێ و بیابانی وشكی و بێ ئاوی هه تا زه مانه و وه سته یره و ئورووپایه كا په ی ئاگه ی جه ئاخرو قه رنه و پانزه ینه به به زم و تایێفه یی و تیره و عه شیره یی ژیوایشا كه رده ن و بێجگه جه بڕێ یاگێنه.
شارستانیه تیۆشا نه بیه ن. ئه گه رچی جه چن به شێ جه به شو گه وره و وارینه، ژیواو به شه ره كا په ی چن هه زار ساڵێ وه ڵ جه پێدا بیه و عیسای گێڵۆوه و ساحیب و ده وڵه تی بیێنێ به لاَم به بۆنه و ناشاره زاییشا چه نی خه تی و نویسته ی حیچ نویسته یێ و كه نیشان ده رو چه نیه تی و ئه ده بیات و شێعرێشا بۆ ده س نه كه وته ن.
به راسی ئشیۆ دلێو گۆرانیه ده میه كاو خه ڵكوم ئی وه لاَتینه گێڵی شۆنه و شێعرو ئه ده ب و سیاو پوسه كاره هه رپی بۆنه وه و به بۆنه و فاریایێوی گه وره ی كه دماو وه سته یره و ئوروپایه كا، جه دلێو فه رهه نگی و باوه ڕی و چه نیه تی ژیوای و خه ڵكینه ئاماوه رو هه ر پاسه به بۆنه و شۆنه پاو هێزه ژیوارگایه كا دلێو شێعره و ئه ده ب و ئی وه لاَتینه، سابێقه و شێعره و ئه ده ب و ئی به شی فره تازه ن و كۆن نیا. به واتایێوته ر شێعره و ئی به شی چن قه رنێ دماو ئاماو ئورووپایه كاو شاره زا بیه و خه ڵكی چه نی نویسته ی و چه نی شێعره و ئه ده بیات و ئوروپای ده سش په نه كه رد، به زوانێ ته ر دماو وه سته یره و ئوروپایه كا په ی ئی قاره ی و نیایره و مه دره ساو فێربیه ی و وانای بێ كه كه سێ ئافریقایی ده سش كه رد به نویسته و شێعرێ و داستانێ به زوان و فه رانسه ی و ئینگلیس و پرته قاڵی.
به لاَم چا وه لاَتێنه كه ئیسلام پاش وه نه شا كه وته بێ، زووته ر خه تی عه ره بی یاگێش گرتێبێ و ئه ده بیاتی عه ره بی ئه فریقایی دروس بیه بێ.
چی به ینه نه مه تاومێ یاگه پاو هه وڵ و شاعێراو نویسه ره گه وره كا، گه وره ته رین هێزو ئه ده بیی ئافریقای یانێ »نگریتود=سیاه گرایی /سیائیسم«ی جه په یدا بیه و هه ر پاسه جه سه ر وسته و ئه ده بیات و ئافریقای جه ویر به رمێ، هێزێ و كه جه ده ورو به رو ساڵه و هه زارو نوسه دو سینه ده سش په نه كه ردو ئامانجه ش گێڵنایوه و ئاوڕو سیاوابێ.
ئیسه شێعره و تازێ ئافریقای جه لایێووه ریشه ش ئینا دلێو گورانیه ده میه كانه و جه لایێته روه ریشه ش ئینا دلێو شێعره سۆرئالیسته كاو ئوروپاو فه رانسه ینه.
چن نموونێ جه شێعره و به ش و وارینو ئافریقای
* تاسه و ئه دا و سیاوا
كالونگانو - ئانگۆلا
ئه دَاو سیاوا
رۆڵه كه یش دلێو بێشكێنه جمنۆ
گۆش گێرۆ
په ی ده نگێوی كه »وا«
جه دووری دووروه مارۆش
ملوو دنێیوه عه جیبێره فكریۆناوه
دنێیوه عه جیبه
كه زاروكه ش بتاوۆ چه نه ش ژیوۆ


* ئیسه
ام سزر - مارتینیك
ئیسه
مدریانمێره سه رو وێوه
من و وه لاَته كه م
چه نی زڵفه كاما دلێو واینه
ده س و وچقله و من، دلێو مشته و
كه رامات كه ره و ئادَینه
تاوایما نیا دلێو ده رونیمانه
ئینا دلێو ئا نه عره ته ینه كه شه وێ شكاوۆ
ده نگێو كه وه لاَو كه رۆوه:
چن قه رنێن ئوروپا به دروه كاش ئێمه ش خه ڵه تنێنه ێ
به سه ورۆو جڕو جانه وه ری سێرێش كه ردێنه ێ